XUYÊN KHUNG
Tên khoa học: Ligusticum wallichii Franch.
Họ hoa tán: Apiaceae
Tên vị thuốc: Xuyên khung.
Tên khác: Tăng ky, Khung cùng.
Đặc điểm thực vật
Xuyên khung là loại cây nhỏ sống lâu năm, thân cao trên 1 m, mọc thành khóm thân cành rỗng, có đốt, thường có từ 7 – 9 đốt, đốt nổi thành u và có chồi. Lá mọc so le, hình kép lông chim, có khía sâu, mầu lá xanh nhạt, cuống lá có bẹ ôm lấy thân cây. Sau khi trồng 7 – 8 tháng cây ra hoa, hoa nhỏ mầu trắng, có nhiều cánh. Quả bế hình trắng, thân củ dùng làm dược liệu hình tròn nhưng không theo một quy cách nhất định nào, có nhiều rễ, khi khô vỏ xù xì.
Mùa hoa: tháng 7 – 10.
Điều kiện sinh thái và phân bố
Xuyên khung có nguồn gốc từ Trung Quốc, nhập nội vào Việt Nam từ năm 1960. Trại thuốc Sapa, Trại thuốc Tam Đảo thuộc Viện Dược liệu đã tiến hành nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật trồng trọt và nhân giống. Từ những kết quả đó đã đưa Xuyên khung vào sản xuất đại trà ở một số vùng núi cao của các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Sơn La, Lào Cai, Thanh Hoá.
Xuyên khung ưa khí hậu ôn hoà mát mẻ quanh năm, nơi có độ cao so với mặt nước biển từ 800 m trở lên. Nhiệt độ trung bình trong năm từ 15- 20oC, nhiệt độ tối đa 33oC, tối thiểu – 2oC. Lượng mưa hàng năm từ 1500 – 2000 mm, ẩm độ không khí từ 70 – 90%. Cây ưa đất mầu mỡ, tơi xốp nhiều mùn, tầng canh tác dầy, độ pH từ 6,5 – 7,5. Cây không ưa đất nặng, nhiều sỏi đá, độ dốc quá lớn, thiếu ánh sáng.
Giá trị làm thuốc
Thành phần hoá học
Loài L. wallichii chứa 1% tinh dầu, dầu béo, axit ferulic và một hợp chất kết tinh. Một số loài khác có chứa các phthalid; butylphthalid, butylidenphthalid, ligustilid, hợp chất có N như ligustrazin, adenin, adenosin.
Bộ phận dùng làm thuốc và công dụng
Bộ phận dùng làm thuốc
Bộ phận dùng làm thuốc là thân rễ (Rhizoma L.) của cây Xuyên khung.
Công dụng:
Theo y học cổ truyền
Xuyên khung có vị cay, mùi thơm, tính ấm, quy vào 3 kinh: can, đởm, tâm bào, có tác dụng hành khí, điều kinh, hoạt huyết, trừ phong, giảm đau.
Xuyên khung được chữa nhức đầu, hoa mắt, cảm mạo, phong thấp nhức mỏi, ngực bụng đầy trướng, phụ nữ sau khi đẻ bị rong huyết kéo dài.
Trong y học cổ truyền Trung Quốc, Xuyên khung dùng chữa rối loạn kinh nguyệt, vô kinh, đau kinh, đau bụng, đau nhói ở vùng ngực, vùng xương sườn, viêm đau do chấn thương, nhức đầu, đau khớp dạng thấp.
Theo y học hiện đại
Các phthalid; butylphthalid, butylidenphthalid, ligustilid có tác dụng ức chế sự co bóp tử cung của chuột cống trắng không mang thai gây ra bởi prostaglandin và cũng biểu lộ hoạt tính chống loạn nhịp, gây giãn động mạch vành.
Ligustrazin (tetramethylpyrazin) có một số tác dụng:
ức chế sự kết tập tiểu cầu do tác động đến các yếu tố gây đông máu và sự hình thành thromboxan, chuyển Ca2+ khỏi màng tiểu cầu. Do vậy, nó có khả năng dự phòng đông máu ở động mạch.
Nghiên cứu về dược lí và lâm sàng cho thấy khả năng làm vi tuần hoàn trong mạc treo ruột thỏ, làm giãn mao mạch trên in vitro. Có tác dụng tốt trong điều trị bệnh tắc mạch máu não, nghẽn mạch não.
Tác dụng ức chế sự co bóp của tử cung, nhưng tác dụng này bị phong bế bởi propranolol, không phong bế bởi cimetidin.
Nghiên cứu lâm sàng trên 49 bệnh nhân bị bệnh tim phổi nặng, cho thấy kết quả điều trị như sau: Có tác dụng làm giảm huyết áp động mạch phổi và sức đề kháng của mạch máu phổi, hay tác dụng giãn mạch máu phổi và tăng chất lượng lưu huyết của bệnh tim phổi trong nghẽn phổi mãn tính.
Axit ferulic trong Xuyên khung cũng có tác dụng ức chế sự co bóp cơ trơn tử cung.
Cao và nước sắc Xuyên khung có tác dụng làm tăng khả năng biến dạng, tăng sức bền của hồng cầu.
Rễ Xuyên khung có tác dụng chống đông máu chung, ức chế các giai đoạn đông máu nội sinh và ngoại sinh và sự tạo fibrin.
Có tác dụng giảm huyết áp trên mèo gây mê bằng chloral hydrat, do tác dụng trực tiếp trên cơ trơn thành mạch.
Xuyên khung còn có tác dụng giảm cholesterol máu trong mô hình gây tăng cholesterol máu ngoại sinh trên chuột nhắt và chuột cống trắng.
Trong điều trị huyết khối não, Xuyên khung cho thấy tác dụng làm giảm độ nhớt của máu, độ nhớt của huyết thanh, tỷ lệ thể tích huyết cầu, tăng tốc độ điện di hồng cầu, giảm tỷ lệ kết tập tiểu cầu. Sau điều trị dài ngày, không thấy tác dụng không mong muốn.
Nước sắc Xuyên khung có tác dụng ức chế co thắt cơ trơn ruột thỏ cô lập gây bởi histamin và acetylcholin, có tác dụng lợi tiểu.
Tinh dầu Xuyên khung có tác dụng kháng khuẩn với một số chủng: phế cầu, liên cầu tan máu, tụ cầu vàng, trực khuẩn mủ xanh…
